Metody wychowawcze

Istnieje wiele metod wychowawczych i wydaje się, że nie ma klasyfikacji, która wyczerpywałaby wszystkie możliwości transmisji wpływów wychowawczych. Są typologie rozwojowe metod wychowania i takie, które uwzględniają mechanizmy psychologiczne, leżące u podstaw skuteczności każdej z tych metod. Rodzice bardzo często zastanawiają się, jak wychować dziecko na przyzwoitego człowieka. Częściej karać czy nagradzać? Jaki system kar i nagród wybrać? A może klaps w tyłek to dobra metoda wychowawcza? Jak wyznaczać granice i ustanawiać zasady obowiązujące w domu?

. Na czym polega wychowanie?

Metody wychowania stanowią składową procesu wychowania. Metodę wychowania może zdefiniować jako systematycznie stosowany sposób postępowania rodzica (wychowawcy), który zmierza do wywołania u dzieci (wychowanków) aktywności własnej, prowadzącej do realizacji celu wychowawczego. Wychowanie nie może być jednorazową próbą oddziaływania na dziecko, ale musi stanowić świadome, intencjonalne i uporządkowane działanie rodziców, zmierzające do osiągnięcia względnie trwałych zmian w rozwoju osobowości dziecka, i to zarówno w sferze intelektualnej, emocjonalnej, społecznej, co i kulturalnej, fizycznej, moralnej oraz duchowej.

Nie można nazwać wychowaniem okazjonalnego wpływu na malucha, od czasu do czasu, kiedy rodzic przypomni sobie o istnieniu dziecka i własnych obowiązkach rodzicielskich wobec niego. Proces wychowania implikuje w sobie systematyczność, planowanie, kontrolę i konsekwencję, ale jednocześnie daje obszar swobody, który umożliwia samodzielne tresowanie rzeczywistości przez dziecko i możliwość kształtowania się u niego poczucia sprawstwa, autonomii, samodzielności i niezależności. Ponadto, wychowanie dziecka zawsze przebiega w interakcji. Nigdy nie jest tak, że tylko rodzic oddziałuje na dziecko. Na styku dwóch jednostek, opiekuna i malucha, zawsze dochodzi do sprzężeń zwrotnych – jedna osoba wpływa na zachowania drugiej i odwrotnie.

2. Rodzaje metod wychowania

Nie sposób przedstawić wyczerpującego katalogu różnych form i sposobów wychowania dzieci. Istnieją metody wpływu osobistego, jak wysuwanie sugestii, perswazja, świecenie własnym przykładem, wyrażanie aprobaty i dezaprobaty, metody wpływu sytuacyjnego, np. kary i nagrody wychowawcze, instruowanie, ćwiczenia, przydzielanie ról, metody kierowania samowychowaniem dziecka oraz metody wpływu społecznego, jak kształtowanie norm grupowych, modyfikacja celów zespołu, kontrola społeczna czy przekształcanie struktury wewnętrznej grupy. Oczywiście, to nie wszystkie możliwości wywierania wpływu na maluchów. Psychologia wychowania zwraca uwagę, że proces wychowania ma cechować się podmiotowym traktowaniem dziecka, kreatywnością wychowawczą i akceptacją możliwości oraz ograniczeń maluchów.

Postulaty bardzo szczytne, ale wiadomo, że ambitne plany wychowawcze wobec dzieci bardzo często „biorą w łeb” w konfrontacji z przytłaczającą rzeczywistością. Pocieszeniem niech będzie fakt, że nie da się wychować szkrabów bez popełniania błędów wychowawczych. Rodzice przecież też mają „gorsze dni”, są zmęczeni, przeciążeni pracą i nieraz trudno im udźwignąć obowiązek rodzicielski w postaci wychowania szkrabów, które nierzadko mają swoje humory. Niżej zostaną zaprezentowane najczęściej opisywane w literaturze metody oddziaływań wychowawczych.

• Metoda modelowania – polega na świeceniu własnym przykładem. Jedna z najskuteczniejszych metod wychowania, odwołująca się do obserwacji i naśladowania przez dzieci zachowań osób dorosłych. Rodzice, szczególnie w pierwszych latach życia szkraba, to niedoścignione ideały, które imponują pod każdym względem. Maluchy są bezkrytyczne wobec swoich rodziców, obserwują ich, identyfikują się z nimi i próbują naśladować, czyli zachowują się w podobny sposób. Jeżeli chcesz nauczyć własnego malucha prawdomówności, nie każ mu odbierać telefon i kłamać, że nie ma cię w domu. Dziecko od razu wychwyci niespójność między tym, co mówisz a tym, jak postępujesz i staniesz się dla niego mało wiarygodnym modelem.
• Kary i nagrody – metoda wychowawcza wywodząca się z psychologii behawiorystycznej. Kary to wzmocnienia negatywne, które mają wygasić nieakceptowane formy zachowań, natomiast nagrody to wzmocnienia pozytywne, mające utrwalić i wzmocnić zachowania konstruktywne, przejawiane przez dziecko. Nagrody powinny dominować nad karami. Zawsze przed wymierzeniem kary trzeba wyjaśnić maluchowi, dlaczego i za co jest karane. Kara nie może być zbyt surowa, musi być adekwatna do wykroczenia. Absolutnie, nie można bić dzieci. Kary cielesne uczą jedynie agresji. Jeżeli jesteś pod wpływem silnych negatywnych emocji, odrocz wymierzanie kary w czasie. Bądź konsekwentny, ale nigdy nie karz dwa razy za to samo. Nagrody natomiast powinny być stosowane nieregularnie, by dziecko nie przyzwyczaiło się, że zawsze za dane zachowanie otrzyma nagrodę. Rodzice powinni urozmaicać formy nagród (pochwała, uwaga, nowa zabawka, cukierek, pogłaskanie po głowie). Nagradzać należy bezpośrednio po aktywności dziecka.
• Metoda perswazji – metoda oddziałująca za pomocą słowa. Polega na wyjaśnianiu, argumentowaniu, tłumaczeniu zasad postępowania i korygowaniu błędów w zachowaniu dziecka. Podczas perswazji warto odwoływać się do przykładów, wywoływać empatię, poruszać wewnętrzny świat przeżyć malca, pytać o jego zdanie na dany temat. Nie wolno perswazji mylić z przymusem ani moralizowaniem. Rodzic podsuwa jedynie pewne rozwiązania, ale daje możliwość wyboru. Ta metoda wychowawcza znajduje zastosowanie wobec starszych dzieci.
• Metody zadaniowe – polegają na zaaranżowaniu dzieciom konkretnych sytuacji zadaniowych, które wymagają współpracy i podjęcia wysiłków, by zrealizować określony cel, mający doprowadzić do wzrostu wiedzy i wzbogacenia szkrabów o nowe doświadczenia oraz umiejętności. Metody zadaniowe świetnie wkomponowują się w różnego rodzaju działalności zabawowe, teatrzyki, spektakle, wykonywanie wspólnych projektów czy tworzenie grupowych prac plastycznych. Dzieci uczą się negocjowania, konstruktywnej komunikacji, akceptacji norm społecznych. Podejmują określane role społeczne, rozwiązują konflikty i wzbogacają swoje umiejętności interpersonalne.
• Dyskutowanie i wyjaśnianie – polega na wymianie zdań na linii rodzice-dziecko. Porozumiewanie się powinno mieć charakter partnerski na bazie analizy, oceny argumentów każdej ze stron, zapoznania się z potrzebami i aspiracjami partnera rozmów. Rodzice nie mogą korzystać z wychowawczej przewagi nad dzieckiem i uciekać się do przymusu, wywierania presji, krytykowania czy osądzania. Zadaniem rodzica jest dzielenie się własnym doświadczeniem, interpretowanie pewnych faktów, ukazanie dróg dojścia do wyznaczonych sobie przez dziecko zadań.
• Inspirowanie i stymulowanie aktywności dziecka – rodzice mobilizują dziecko do wyznaczania sobie celów i wspierają go w dążeniu do realizacji marzeń. Podpowiadają kierunki działań i zachęcają do ambitnych osiągnięć.
• Wyrażanie aprobaty i dezaprobaty – metoda wychowawcza odwołująca się do mechanizmu psychologicznego (prawo efektu), leżącego u podstaw karania i nagradzania. Rodzice wyrażają swoją akceptację lub brak akceptacji dla pewnych poczynań i sposobów zachowania dziecka. Stymulują malucha do powtarzania działań, które służą jego rozwojowi, natomiast ganią reakcje dysfunkcjonalne, żywiąc nadzieję, że dziecko, któremu zależy na zdaniu opiekunów, zmodyfikuje swoje postępowanie.
• Dostarczanie wiedzy i ćwiczenie – podstawą wychowania jest wyposażenie malucha w informacje o tym, jak można się zachować i jaka jest najbardziej konstruktywna (akceptowana społecznie) forma postępowania w danym kontekście sytuacyjnym. Dziecko dysponujące wiedzą na dany temat ma szansę zachować się w korzystny dla wszystkich sposób. By reakcja się utrwaliła, warto ją powtarzać, ćwiczyć i instruować, udzielając wskazówek postępowania.

Oczywiście, powyższy katalog wpływów wychowawczych nie ma charakteru zamkniętego. Istnieje wiele innych metod wychowania, a ich dobór zależy od takich czynników, jak: wiek dziecka, relacje na linii rodzic-dziecko, cele wychowania, autorytet rodzica czy kontekst sytuacyjny.

Kamila Drozd, psycholog społeczny